آخرین آیه و سوره

پدیدآورمحمدهادی معرفت

تاریخ انتشار1388/01/28

منبع مقاله

share 954 بازدید
آخرین آیه و سوره

محمد هادی معرفت

در روایات منقول از اهل بیت علیهم السلام آمده است که آخرین سوره،سوره نصر است.
در این سوره به ظاهر بشارت به پیروزی مطلق شریعت داده شده که پایه‏های آن‏استوار و مستحکم گشته است و گروه گروه مردم آن را پذیرفته‏اند: بسم الله الرحمان‏الرحیم،اذا جاء نصر الله و الفتح،و رایت الناس یدخلون فی دین الله افواجا،فسبح بحمد ربک‏و استغفره انه کان توابا (1).با نزول این سوره،صحابه خرسند شدند.زیرا پیروزی مطلق‏اسلام بر کفر و تثبیت و استحکام پایه‏های دین را بشارت می‏داد.ولی عباس عموی‏پیامبر از نزول این سوره سخت غمناک گردید و گریان شد.پیامبر صلی الله علیه و آله به او فرمود:
«ای عم چرا گریانی؟»گفت:«به گمانم از پایان کار تو خبر می‏دهد».پیامبر صلی الله علیه و آله‏فرمود:«همان گونه است که گمان برده‏ای‏».پیامبر پس از آن دو سال بیش‏تر زیست‏نکرد (2).
امام صادق علیه السلام فرمود:«آخرین سوره،اذا جاء نصر الله و الفتح است‏» (3).
از این عباس‏نیز روایت‏شده که آخرین سوره،سوره نصر است (4) و نیز روایت‏شده است:آخرین‏سوره،سوره برائت است که نخستین آیات آن سال نهم هجرت نازل شد وپیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را فرستاد تا آن را بر جمع مشرکین بخواند (5).
در بسیاری از روایات آمده است:آخرین آیه که بر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نازل شد این آیه‏بود: و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله ثم توفی کل نفس ما کسبت و هم لا یظلمون (6).
جبرئیل آن را نازل کرد و گفت:آن را در میانه آیه ربا و آیه دین(پس از آیه شماره 280)
از سوره بقره قرار دهد و پس از آن پیامبر بیش از 21 روز و بنا بر قولی 7 روز ادامه‏حیات نداد (7).
احمد بن ابی یعقوب مشهور به ابن واضح یعقوبی(متوفای سال‏های پس از292)در تاریخ خود چنین آورده است:«گفته‏اند که آخرین آیه نازل شده بر پیامبراکرم صلی الله علیه و آله این آیه بود: الیوم اکملت لکم دینکم و اتممت علیکم نعمتی و رضیت لکم الاسلام‏دینا (8) ،-سپس در ادامه می‏گوید:-و همین گفتار نزد ما صحیح و استوار است و نزول‏آن در روز نصب مولی امیر المؤمنین علی بن ابی طالب در غدیر خم بوده است‏» (9).
آری سوره نصر پیش از سوره برائت نازل شده است،زیرا سوره نصر در سال فتح‏مکه(عام الفتح)که سال هشتم هجرت بود،نازل گردیده و سوره برائت پس از فتح،
برخی از نظر ادبی اشکال کرده گفته‏اند،مصدر بودن آیه به‏«واو»عاطفه،با نزول انفرادی آیه‏سازش ندارد.ولی باید توجه داشت-بر فرض صحت روایت-مصدر شدن آیه به‏«واو»از آن جهت است تاتکمله آیه قبل قرار گیرد گر چه با فاصله زمانی و به طور انفرادی نازل گردیده باشد.علاوه مصدر شدن‏جمله‏های بدون سابقه،به‏«واو»در استعمالات عربی فراوان است:«و لقد امر علی اللئیم یسبنی. فمضیت ثمة‏قلت لا یعنینی‏».«و رب قائلة یوما بذی سلم.این الطریق الی حمام منجاب‏».و در قرآن نیز فراوان یافت‏می‏شود که بر سر آیاتی‏«واو»آمده که با آیات قبل رابطه‏ای ندارند.مثلا: «انما قولنا لشی‏ء اذا اردناه ان نقول له‏کن فیکون.و الذین هاجروا فی الله من بعد ما ظلموا...و ما ارسلنا من قبلک الا رجالا نوحی الیهم...» (سوره نحل 43-40)آیه نخست در امر تکوین است.آیه بعد در رابطه با مهاجرت.آیه سوم مربوط به نحوه ارسال پیامبران‏پر واضح است که این آیات از هم جدا نازل گشته سپس در نوشتار پی در پی بت‏شده‏اند.
راه جمع میان این روایات بدین گونه است که‏بگوییم:آخرین سوره کامل سوره نصر است و آخرین سوره به اعتبار آیات نخستین‏آن، سوره برائت است.اما آیه و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله...» (10) طبق روایت‏ماوردی در منی به سال حجة الوداع نازل گردید (11).بنابر این نمی‏تواند آخرین آیه‏باشد،زیرا آیه‏«اکمال‏»پس از بازگشت پیامبر صلی الله علیه و آله از حجة الوداع در غدیر خم بین راه‏نازل شده است.پس گفته ابن واضح یعقوبی،صحیح‏تر به نظر می‏رسد،زیرا سوره‏برائت،پس از فتح مکه،در سال نهم هجرت و سوره مائده در سال دهم هجرت(سال حجة الوداع)نازل شده است.علاوه بر آن،سوره مائده مشتمل بر یک سری‏احکام است که پایان جنگ و استقرار اسلام را می‏رساند.به ویژه آیه‏«اکمال‏»که ازپایان کار رسالت‏خبر می‏دهد و با آخرین آیه در آخرین سوره تناسب دارد. پس‏آخرین سوره کامل،سوره نصر است که در عام الفتح نازل شد و آخرین آیه که پایان‏کار رسالت را خبر می‏دهد،آیه‏«اکمال‏»است. گر چه ممکن است‏به اعتبارآیات الاحکام،آخرین آیه: و اتقوا یوما ترجعون فیه الی الله (12) باشد که در سوره بقره‏ضبط و ثبت‏شده است.

پی‏نوشتها:

1- نصر 110:3-1.
2- تفسیر طبرسی،ج 10،ص 554.
3- تفسیر برهان،ج 1،ص 29.
4- الاتقان،ج 1،ص 27.
5- تفسیر صافی،ج 1،ص 680.
6- بقره 2:281.
7- تفسیر شبر،ص 83.تفسیر ماوردی،ج 1،ص 282.
8- مائده 5:3.
9- ابن واضح یعقوبی،تاریخ یعقوبی،ج 2.ص 35. سال نهم هجرت نازل شده است.
10- بقره 2:281.
11- تفسیر ماوردی(النکت العیون)ج 1،ص 63.زرکشی البرهان،ج 1،ص 186.
12- بقره 2:281.

مقالات مشابه

نزول وحی

نام نشریهمعارج

نام نویسندهعبدالله جوادی آملی

نقد و بررسی روش هرشفلد در تاریخ گذاری قرآن

نام نشریهعیون

نام نویسندهابراهیم اقبال, محمدعلی حیدری مزرعه آخوند

مخاطب شناسی و تاریخ گذاری آیه 91 سوره انعام

نام نشریهپژوهش‌های قرآنی

نام نویسندهامیر احمد‌نژاد, زهرا کلباسی

بررسي فترت نزول قرآن

نام نشریهبینات

نام نویسندهناصر عابدینی

علوم قرآن در روايات رضوي

نام نشریهبینات

نام نویسندهسهیلا پیروزفر

تاريخ گذاري سوره فجر

نام نشریهبینات

نام نویسندهاعظم اکبری

ابزارهای لفظی شناسایی واحدهای نزول قرآن کریم

نام نشریهآموزه‌های قرآنی

نام نویسندهجواد سلمان‌زاده, محمد خامه‌گر